İhale sürecinde ihalelerden yasaklanan kişi sayısı her geçen gün artmaktadır. 2016 yılında 862 kişi 2017 yılında 1069 kişi 2018 yılında ilk 6 ayındaysa 1080 gerçek ve tüzel kişi kamu ihalelerinden yasaklanmıştır.[1] Kamu ihalelerinden yasaklanan gerçek ve tüzel kişi sayısı her geçen sene artarak devam etmektedir.
İhale süreci ihale dökümanının hazırlanmasıyla başlayıp yaklaşık maliyetin hesaplanması, ilan yapılması, ihalenin yapılıp ekonomik açıdan en avantajlı teklifin belirlenmesi, sözleşme yapılıp, sözleşme bilgilerinin EKAP tan yayımına kadar geçen süreçtir. İhale süreci 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu kapsamında yürütülmektedir. İdarelerin bu süreci yönetmek için bazı yaptırımlara ihtiyacı vardır bunlardan biride ihale sürecinde yasak fiil ve davranışlarda bulunanların ihalelerden yasaklama yetkisidir.
4734 sayılı kanunun 11.maddesinde ihaleye kimlerin katılamaması gerektiği belirtilmiştir. İhaleye katılamayacağı belirtildiği halde ihaleye katılan kişilerde ihalelerden yasaklanabilmektedir. Örneğin kamu ihalelerine katılmaktan yasaklanmış olanlar, terörle mücadele kapsamına giren suçlardan veya örgütlü suçlardan dolayı hükümlü bulunanlar, hileli iflas ettiğine karar verilenler, ihaleyi yapan idarenin ihale yetkilisinin veya ihale konusu işin gerçekleştirme görevlerinin akraba ve hısımları terör örgütlerine iltisakı veya bunlarla irtibatta olduğu Emniyet Genel Müdürlüğü tarafından bildirilen gerçek ve tüzel kişiler ile bu kapsamda olduğu Milli İstihbarat Teşkilatı tarafından bildirilen yurtdışı bağlantılı gerçek ve tüzel kişilerdir
Kamu İhale Kanununda ihaleye kimlerin katılamayacağını belirtmiştir.
Şöyle ki;
Yasaklama İşlemlerine ilişkin yasal mevuzat 4734 sayılı Kamu İhale Kanununda İhaleye katılamayacak olanlar başlıklı 11.maddesinde[2] yer almaktadır;
‘’Madde 11- Aşağıda sayılanlar doğrudan veya dolaylı veya alt yüklenici olarak, kendileri veya başkaları adına hiçbir şekilde ihalelere katılamazlar:
a) (Değişik: 20/11/2008-5812/4 md.) Bu Kanun ve diğer kanunlardaki hükümler gereğince geçici veya sürekli olarak idarelerce veya mahkeme kararıyla kamu ihalelerine katılmaktan yasaklanmış olanlar ile 12/4/1991 tarihli ve 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu kapsamına giren suçlardan veya örgütlü suçlardan veyahut kendi ülkesinde ya da yabancı bir ülkede kamu görevlilerine rüşvet verme suçundan dolayı hükümlü bulunanlar.(1)
b) İlgili mercilerce hileli iflas ettiğine karar verilenler.
c) İhaleyi yapan idarenin ihale yetkilisi kişileri ile bu yetkiye sahip kurullarda görevli kişiler.
d) İhaleyi yapan idarenin ihale konusu işle ilgili her türlü ihale işlemlerini hazırlamak, yürütmek, sonuçlandırmak ve onaylamakla görevli olanlar.
e) (c) ve (d) bentlerinde belirtilen şahısların eşleri ve üçüncü dereceye kadar kan ve ikinci dereceye kadar kayın hısımları ile evlatlıkları ve evlat edinenleri.
f) (c), (d) ve (e) bentlerinde belirtilenlerin ortakları ile şirketleri (bu kişilerin yönetim kurullarında görevli bulunmadıkları veya sermayesinin % 10’undan fazlasına sahip olmadıkları anonim şirketler hariç).
g) (Ek: 31/10/2016-KHK-678/30 md.; Değiştirilerek kabul: 1/2/2018-7071/29 md.) (İptal:Anayasa Mahkemesi’nin 14/11/2019 tarihli ve E.: 2018/90, K.: 2019/85 sayılı Kararı ile)
İhale konusu işin danışmanlık hizmetlerini yapan yükleniciler bu işin ihalesine katılamazlar. Aynı şekilde, ihale konusu işin yüklenicileri de o işin danışmanlık hizmeti ihalelerine katılamazlar. Bu yasaklar, bunların ortaklık ve yönetim ilişkisi olan şirketleri ile bu şirketlerin sermayesinin yarısından fazlasına sahip oldukları şirketleri için de geçerlidir.
(Değişik üçüncü fıkra: 30/7/2003-4964/8 md.) İhaleyi yapan idare bünyesinde bulunan veya idare ile ilgili her ne amaçla kurulmuş olursa olsun vakıf, dernek, birlik, sandık gibi kuruluşlar ile bu kuruluşların ortak oldukları şirketler bu idarelerin ihalelerine katılamazlar.
Bu yasaklara rağmen ihaleye katılan istekliler ihale dışı bırakılarak geçici teminatları gelir kaydedilir. Ayrıca, bu durumun tekliflerin değerlendirmesi aşamasında tespit edilememesi nedeniyle bunlardan biri üzerine ihale yapılmışsa, teminatı gelir kaydedilerek ihale iptal edilir.
(Ek fıkra: 31/10/2016-KHK-678/30 md.; Değiştirilerek kabul: 1/2/2018-7071/29 md.) (İptal:Anayasa Mahkemesi’nin 14/11/2019 tarihli ve E.: 2018/90, K.: 2019/85 sayılı Kararı ile)’’
Yukarıda kanun metninde sayılan hallerde olduğu halde ihaleye katılan kişiler ihalelerden yasaklanmıştır. Doğrudan veya dolaylı veya alt yüklenici olarak, kendileri veya başkaları adına hiçbir şekilde ihalelere katılamayacakları hüküm altına alınmıştır. Kamu ihalelerine katılmaktan yasaklı olanlar Kamu İhale Kurumu tarafından sicil tutma yoluyla izlenmektedir. Böylece idare ihaleye katılan isteklilerin durumunu takip edebilmektedir.[3]
Terör Suçlarından ve Örgütlü Suçlardan Hüküm Giyenler :
Kamu İhale Kanunu 11.maddede yer alan silahlı terör suçları ve örgüt üyesi olması suçlarından hüküm giyenler diyerek kamu ihalesine katılacak kişinin bu suçtan kesinleşmiş bir cezasının olması gerektiğini belirtmiştir. Bu bağlamda bu suçtan kesin mahkumiyet hükmü almayan veya cezasını infaz etmiş biri kamu ihalelerinden yasaklı değildir.
Alacaklılarını zarara sokma kastıyla ve amacıyla hareket eden kişiye hileli müflis sayılır. TCK 161 kapsamında da malvarlığını azaltmaya yönelik hileli tasarruflarda bulunan bu tasarruflardan önce veya sonra iflasına karar verilen kişi hakkında üç yıldan 8 yıla kadar hapis cezası alacağı hüküm altına alınmıştır. Hileli iflasın varlığı için ;
- Alacaklıların teminatı mahiyetinde malların kaçırılması, değerinin azaltılması veya malların gizlenmesine neden olunması,
- Malvarlığını kaçırmaya yönelik tasarrufların gizlenmesi için ticari defter, kayıt veya belgelerin gizlenmesi veya yok edilmesi,
- Gerçekte bir borç alacak ilişkisi olmadığı halde sanki böyle bir ilişki varmış gibi borçlarının artmasını sağlamaya yönelik belge düzenlenmesi halinde,
- Gerçeğe aykırı muhasebe kayıtlarıyla veya sahte bilanço tanzimiyle aktifin olduğundan daha az gösterilmesi gerekmektedir.
Hileli iflas hali için sadece icra iflas kanunu kapsamında bir hukuka aykırılık yetmeyecektir. Kişinin aynı zamanda TCK kapsamında da yargılanıp ceza alması gerekmektedir. Kanun koyucu 11.maddenin 1.fıkrasının b bendinde ‘’hileli iflas etmiş olduğuna karar verilenler’’ demektedir. Bu bağlamda hileli iflas etmiş olan kişi cezasını infaz etmiş olsa dahi bir daha kamu ihalelerine giremeyecektir.[4] Bir kere hileli iflasına karar verilen bu suçtan hüküm giyen biri bir daha kamu ihalelerine katılamayacaktır.
Kamu İhale Kanunun 11.maddesinin 1.fıkrasının c, d ve e bentlerinde çıkar çatışmasını önlemek maksadıyla ihale işlemlerinde görev alanların ihaleye katılamayacakları yer almaktadır. Bu bağlamda ihaleyi yapan idarenin bu kurullarda görev alan kişiler, ihaleyi yapmaya yetkili kişiler, ihaleyle ilgili her türlü işlemi yapmaya, yürütmeye, sonuçlandırmaya, onaylamaya yetkili kişiler, hazırlık işlemlerini dahi yapmaya yetkili bu kişiler ve bu kişilerin eşleri ve üçüncü dereceye kadar kan ve ikinci dereceye kadar kayın hısımları ile evlatlıkları ve evlat edinenlerinin ihaleye katılamayacakları bu bentte yer almaktadır.
Danışmanlık hizmetleri başlıklı 48.maddede[5] yer alan;
Madde 48- (Değişik: 20/11/2008-5812/18 md.)
Mimarlık ve mühendislik, etüt ve proje, harita ve kadastro, her ölçekte imar planı, imar uygulama, ÇED raporu hazırlanması, plan, yazılım geliştirme, tasarım, teknik şartname hazırlanması, denetim ve kontrolörlük gibi teknik, mali, hukuki veya benzeri alanlardaki hizmetler, danışmanlık hizmet sunucularından alınır.
Kanun maddesinde belirtilen yer alan söz konusu işlerin yüklenicileri ve ortakları ihale konusu işle bağlantılı olması durumunda bu işin yüklenicileri ve ortakları söz konusu ihaleye katılamazlar.[6]
İhaleler Nedeniyle Haklarında Kamu Davası Açılanlar
KİK 58/2 ‘’Haklarında yasaklama kararı verilen tüzel kişilerin şahıs şirketi olması halinde şirket ortaklarının tamamı hakkında, sermaye şirketi olması halinde ise sermayesinin yarısından fazlasına sahip olan gerçek veya tüzel kişi ortaklar hakkında birinci fıkra hükmüne göre yasaklama kararı verilir. Haklarında yasaklama kararı verilenlerin gerçek veya tüzel kişi olması durumuna göre; ayrıca bir şahıs şirketinde ortak olmaları halinde bu şahıs şirketi hakkında da, sermaye şirketinde ortak olmaları halinde ise sermayesinin yarısından fazlasına sahip olmaları kaydıyla bu sermaye şirketi hakkında da aynı şekilde yasaklama kararı verilir.’’
KİK 59/2 ‘’ Bu Kanun kapsamında yapılan ihalelerden dolayı haklarında birinci fıkra gereğince ceza kovuşturması yapılarak kamu davası açılmasına karar verilenler ve 58 inci maddenin ikinci fıkrasında sayılanlar yargılama sonuna kadar Kanun kapsamında yer alan kamu kurum ve kuruluşlarının ihalelerine katılamaz. Haklarında kamu davası açılmasına karar verilenler, Cumhuriyet Savcılıklarınca sicillerine işlenmek üzere Kamu İhale Kurumuna bildirilir.’’
Kanundan çıkarılacak sonuç haklarında ‘’ceza kovuşturması yapılarak kamu davası açılmasına karar verilenler’’ şeklinde belirterek. Ceza soruşturmasının yetmeyeceği iddianamenin hazırlanıp mahkeme tarafından kabul edilmesi gerektiği ve ilgili hakkında kamu davasının açılmasına karar verilmesi gerektiği belirtilmiştir. Söz konusu kovuşturma’’ kanun kapsamında belirtilen ihalelerden’’ kaynaklı olmalıdır. Burada üzerinde durulması gereken suç tiplerinin ne olduğudur bu bağlamda kanun koyucu sadece ihaleye fesat karıştırma suçunu kastetmemiştir. İhalelerden kaynaklı oluşabilecek diğer suç tipleri resmi belgede sahtecilik ve görevi kötüye kullanma suçudur.[7] Söz konusu ihaleye katılamayacak kişiler sadece belli bir idarenin ihalesine değil tüm kamu kurum kuruluşlarının ihalelerine katılamayacaklardır. Şahıs hakkında kesin hüküm tesis edilene kadar ihalelere katılamayacaktır.
Söz konusu yasaklara rağmen ihaleye katılan istekliler yatırdıkları geçici teminat hazineye gelir kaydedilerek ihale dışı bırakılırlar. Ayrıca, bu durum tekliflerin değerlendirilmesi aşamasında tespit edilememesi nedeniyle bunlardan biri üzerine ihale yapılmışsa, teminatı gelir kaydedilir ve ihalenin iptaline karar verilir.[8](4734 SK. madde11)
Kamu İhalelerinde Yasak Fiil, Davranışlar ve Yasaklama İşlemleri
Kamu İhale Kanunu, Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu belirli fiil ve davranışların yasak olduğunu bunun cezai yaptırımının olmaması durumunda dahi idari açıdan yaptırıma uğrayacağını düzenlenmiştir.[9] Çalışmamızın bu kısmında yasak fiil ve davranışlardan bahsedilecek ve yasaklama işleminin hukuki niteliği hakkında bilgi verilecektir.
İHALE SÜRECİNDE YASAK FİİL veya DAVRANIŞLAR
Kamu İhale Kanunu’nun maddesinde yasak fiil veya davranışlar başlıklı 17.maddesinde[10] ihale sürecinde kamu ihalelerinde yasak fiil ve davranışlar sayılmıştır;
‘’Madde 17- İhalelerde aşağıda belirtilen fiil veya davranışlarda bulunmak yasaktır:
- Hile, vaat, tehdit, nüfuz kullanma, çıkar sağlama, anlaşma, irtikap, rüşvet suretiyle veya başka yollarla ihaleye ilişkin işlemlere fesat karıştırmak veya buna teşebbüs etmek.
- İsteklileri tereddüde düşürmek, katılımı engellemek, isteklilere anlaşma teklifinde bulunmak veya teşvik etmek, rekabeti veya ihale kararını etkileyecek davranışlarda bulunmak.
- Sahte belge veya sahte teminat düzenlemek, kullanmak veya bunlara teşebbüs etmek.
- Alternatif teklif verebilme halleri dışında, ihalelerde bir istekli tarafından kendisi veya başkaları adına doğrudan veya dolaylı olarak, asaleten ya da vekaleten birden fazla teklif vermek.
e) 11 inci maddeye göre ihaleye katılamayacağı belirtildiği halde ihaleye katılmak.
Bu yasak fiil veya davranışlarda bulunanlar hakkında bu Kanunun Dördüncü Kısmında belirtilen hükümler uygulanır.’’
Bu bağlamda aday ve isteklinin ihale sürecinde hile, vaat, nüfus kullanma, tehdit, çıkar sağlama anlaşma irtikap, rüşvet suretiyle ihaleye ilişkin işlemlere fesat karıştırmak veya buna teşebbüs etmesi halinde yasaklama işlemi yapılmaktadır. Danıştay’ ın bir kararında ; [11]
‘’Aralarında davacı şirketin ortağı olan diğer davacı De bulunduğu 7 kişi hakkında ihaleye fesat karıştırmak suçundan dolayı haklarında kamu davası açıldığının ve ihale günü meydana gelen olaylarda davacı şirket yanlılarının ihaleye katılan diğer firma elamanlarını zor kullanarak baskı altına almak istediklerinin anlaşılması karşısında, ihaleye katılmamış olsa bile davacı şirket ve şirketin %88 hissesine sahip ortağı … Hakkında iki yıl süre ile kamu ihalelerine katılmaktan yasaklama kararı verilmesine dair dava konusu işlemde, hukuka ve mevzuata aykırılık bulunmamaktadır’’ şeklinde karar tesis ederek haklarında ihaleden kaynaklı bir suçtan dolayı kamu davası açılan şahıs hakkında iki yıl süreyle kamu ihalelerine katılmaktan yasaklama konusunda bir hukuka aykırılık tespit edilmemiştir.
Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu Bir Kararında [12];
- KAMU İHALELERİNE KATILMAKTAN YASAKLANMA İŞLEMİNİN İPTALİ İSTEMİ ( İlgili Temizlik İhalesinde İsteklilere Yönelik Darp İddialarının Bulunduğu ve Bu Yönde Şikayetlerin Yapıldığı – İhalelere İlişkin Olarak BİMER’e Yapılan Şikayet ile Müfettiş Raporundaki Tespitler Değerlendirildiğinde Davacı Şirketin İhalelere İlişkin İşlemlere Fesat Karıştırma veya Buna Teşebbüs Etme Fiilini Gerçekleştirdiği/İşlemde Hukuka Aykırılık Görülmediği ve Israr Kararının Bozulması Gerektiği )
- İHALEDEN YASAKLANMA İŞLEMİNİN İDARİ YAPTIRIM OLMASI ( Ceza Hukuku Açısından İhaleden Yasaklama Fiilinin Nitelenmesi ve Değerlendirilmesi ile İdare Hukuku Açısından Fiilin Nitelenmesinin Ayrı Değerlendirilmesi Gerektiği – Fiilin Sübut Bulup Bulmadığı Değerlendirildikten Sonra Adli Yargıda Verilen Kararların İdari Yargıda Yapılacak Hukuki Denetiminde Dikkate Alınacağı/Adli Yargıda Kişilerin Cezai Sorumluluğuna Yönelik Verilecek Kararların Maddi Olayın Gerçekleşmediği Yönünde Tespiti İçermesi Halinde İdari İşlemin Sebep Unsuru Olarak Dikkate Alınacağı )
- İHALEYE FESAT KARIŞTIRMA ( Adı Belirtilen İlgilinin Ortağı Olduğu Şirketin Temizlik İhalelerinin Çoğunu Kazandığı ve Kazanamadığı İhaleleri Bu Şirketle Aynı Adrese Kayıtlı Olan Diğer Şahsın Ortağı Olduğu Şirketin Kazandığı Bu İhalelerden Bir Kısmının İptal Edildiği – İhalelerin Yapılması Sırasında Bina Önünde Çok Sayıda İnsan Yer Almasına Karşın İhalelere Üç ya da Dört İsteklinin Katıldığı ve İhalelere Yönelik Olarak İstekliler Tarafından Sürekli İtirazda Bulunulduğunun Anlaşıldığı )
- İHALEDEKİ İSTEKLİLERE YÖNELİK DARP İDDİASI BULUNMASI ( İhaleye Katılan İsteklilerin Gerekli Belgelerinin Bulunmaması Sebebiyle İhale Dışı Bırakıldıkları ve Genelde Adı Geçen İlgilinin Ortağı Olduğu Şirketin İhalelerde Yeterli Teklif Veren Tek İstekli Olarak Kaldığı – İhalelere İlişkin Olarak BİMER’e Yapılan Şikayet ile Müfettiş Raporundaki Tespitlerden Davacı Şirketin İhalelere İlişkin İşlemlere Fesat Karıştırma veya Buna Teşebbüs Etme Fiilini Gerçekleştirdiği
ÖZET : Dava, davacı şirketin, Kredi ve Yurtlar Kurumu Bölge Müdürlüğü’nce yapılan ihalede tespit edildiği ileri sürülen eylemlerden dolayı 4734 Sayılı Kamu İhale Kanunu’nun 17/a ve 58. maddeleri uyarınca 1 yıl süreyle kamu ihalelerine katılmaktan yasaklanmasına dair işlemin iptali istemine ilişkindir.
Daire kararında da belirtildiği gibi, ilgilinin ortağı olduğu şirketin temizlik ihalelerinin çoğunu kazandığı, kazanamadığı ihaleleri ise bu şirketle aynı adrese kayıtlı olan diğer şahsın ortağı olduğu şirketin kazandığı,. bu ihalelerden bir kısmının iptal edildiği, ihalelerin yapılması sırasında ihalenin yapıldığı bina önünde çok sayıda insanın yer almasına karşın ihalelere genelde üç ya da dört isteklinin katıldığı, ihalelere yönelik olarak istekliler tarafından sürekli itirazda bulunulduğu;
İlgili temizlik ihalesinde isteklilere yönelik darp iddialarının bulunduğu ve bu yönde şikâyetlerin yapıldığı, ayrıca ihaleye katılan isteklilerin gerekli belgelerinin bulunmaması sebebiyle ihale dışı bırakıldıkları, genelde adı geçen ilgilinin ortağı olduğu şirketin ihalelerde yeterli teklif veren tek istekli olarak kaldığı ve ihalelere ilişkin olarak BİMER’e yapılan şikâyet ile müfettiş raporundaki tespitlerin aynı hususları içerdiği birlikte değerlendirildiğinde, davacı şirketin ihalelere ilişkin işlemlere fesat karıştırma veya buna teşebbüs etme fiilini gerçekleştirdiği kanaatine varıldığından dava konusu işlemde hukuka aykırılık görülmemiş; dava konusu işlemin iptali yolundaki ısrar kararının bozulması gerekmiştir.’’
İsteklileri veya İhale Kararını Etkilemek:
Diğer bir yasaklama nedeni ihale sürecinde aday ve isteklilerin diğer isteklileri tereddüde düşürmesi, isteklilere anlaşma teklifinde bulunması rekabeti veya ihale kararını etkileyecek davranışlarda bulunmasıdır. Bu davranışlarda yasak fiil ve davranış olarak düzenlenmiştir. İsteklilerin sundukları belgelerdeki benzerlikler veya aynı adreste faaliyet göstermeleri ihale kararını etkileyecek davranış olarak gösterilebilir.
Danıştay bir kararında[13] ; ‘
TEKLİF MEKTUBU ( Tutar İçeren Teklif İle Beraber Tutar Belirtilmeden İmzalanan Teklif Mektubu Sunulmasının İhale Kararını ve Rekabeti Etkileyecek Davranış Olduğu – Davacının Bir Yıl Süreyle Bütün Kamu Kurum ve Kuruluşlarının İhalelerine Katılmaktan Yasaklanmasına İlişkin İşlemde Hukuka Aykırılık Bulunmadığı )’’ şeklinde karar vererek isteklinin tutar içeren teklif ile beraber tutar belirtmeden imzalanan teklif mektubu sunmasını ihale komisyonunu tereddüde düşüreceği kanaatine vararak isteklinin kamu ihalelere girmesinden yasaklanmasına karar vermiştir.
Danıştay gene bir kararında[14]
- İHALELERE KATILMAKTAN YASAKLANMA ( Mevcut Bilgi ve Belgelere Göre İhale Öncesinde İstekliler Arasında Ortak Hareket Etmek Suretiyle Kanunda Öngörülen Yasak Fiil ve Davranışta Bulunma Fiilinin Gerçekleştiği – Yasaklama İşlemini İptal Eden Mahkeme Kararının Bozulması Gerektiği )
- İHALE ÖNCESİ YASAK FİİL VE DAVRANIŞTA BULUNMA ( İstekliler Arasında Ortak Hareket Etmek Suretiyle Kanunda Öngörülen Yasak Fiil ve Davranışta Bulunma Fiilinin Gerçekleştiği – İhalelere Katılmaktan Yasaklama İşlemini İptal Eden Mahkeme Kararının Bozulması Gerektiği )’’
Danıştay ın başkaca bir kararında[15];
- TEKLİFİN DEĞERLENDİRME DIŞI BIRAKILMASI ( Davacı Şirket ile Diğer İsteklinin Aynı Adreste Faaliyet Göstermeleri Geçici Teminat Mektuplarını Aynı Bankadan Peşi Sıra Almış Olmaları ve Teklif Zarflarının Üzerinden Benzer İfadelerin Yer Alması – İsteklileri Tereddüde Düşürmek Katılımı Engellemek Rekabeti veya İhale Kararını Etkileyecek Davarınışlardan Sayılması Gerektiği Teklifin Değerlendirme Dışı Bırakılmasında Hukuka Aykırılık Bulunmadığı )
- İSTEKLİLERİN AYNI ADRESTE FAALİYETTE BULUMASI TEKLİF ZARFLARININ ÜZERİNDE BENZER İFADELERİN BULUNMASI ( İsteklileri Tereddüde Düşürmek Katılımı Engellemek Rekabeti veya İhale Kararını Etkileyecek Davarınışlarda Bulunma – Teklifin Değerlendirme Dışı Bırakılması )
4734/m.17
ÖZET : Davacı şirket ile ihaleye katılan diğer isteklinin aynı adreste faaliyet gösterdikleri, geçici teminat mektuplarını aynı bankadan peşi sıra aldıkları ve teklif zarfları üzerinde benzer ifadelerin yer aldığı hususları bir arada değerlendirildiğinde, davacı şirket ile diğer isteklinin bendinde yer alan “İsteklileri tereddüde düşürmek, katılımı engellemek, isteklilere anlaşma teklifinde bulunmak veya teşvik etmek, rekabeti veya ihale kararını etkileyecek davranışlarda bulunmak” fiilini işledikleri kanaati ile davacı şirketin değerlendirme dışı bırakılması yolunda tesis edilen dava konusu işlemde hukuka aykırılık bulunmamaktadır. ‘’ şeklinde kararlar vererek isteklilerin ortak hareket ettiklerine dair kuvvetli şüphenin varlığı yasak fiil ve davranış kapsamında değerlendirilecek birlikte hareket ettiklerinin sabit olması aranmayacaktır. Kuvvetli şüphe yeterli olacaktır.
Aday ve isteklilerin sahte belge veya sahte teminat düzenlemeleri kullanmaları veya bunlara teşebbüs etmeleriyle alternatif teklif verebilme halleri dışında birden fazla teklif vermeleri halinde de yasaklama işlemi yapılır. Sahteciliğin ortaya çıkması için sadece evrağın altındaki imzanın gerçek olmaması da yeterli olduğu bir Danıştay kararında belirtilmiştir
İhalelerde bir istekli tarafından kendisi veya başkaları adına doğrudan, dolaylı olarak olarak, asaleten ya da vekaleten birden fazla teklif vermesi halinde isteklinin kamu ihalelerinden yasaklanması gerekmektedir. Bir isteklinin kendisinden başka bir teklif kontrol edebilmesinin önüne geçmesi maksadıyla böyle bir hüküm getirilmiştir. Ortakları benzer olan iki farklı şahıs veya sermaye şirketinin birlikte ihaleye girmeleri durumunda birden fazla teklif sunmak suretiyle hukuka aykırılık doğacak ve isteklilerin ihalelerden yasaklanması gerekecektir.[16]
Sermaye şirketlerinde ortaklık ilişkisinin dışında bir şirketin temsile yetkili müdürünün de gerçek kişi olarak aynı ihaleye teklif vermesi yasak fiil ve davranış olarak kabul edilmektedir.[17]
İhaleye Katılamayacağı Belirtildiği Halde İhaleye Katılmak
Kamu İhale Kanununda İhaleye katılamayacak olanlar başlıklı 11.maddesinde kapsamında bu kısmı detaylı olarak ödevimizin başında inceledik. İhaleye katılamayacağı halde ihaleye katılanların geçici teminatları hazineye gelir kaydedilir ve kamu ihalelerinden yasaklanır.
Kamu İhale Sözleşmesi İmzalamamak
İhale yapıldığı halde mücbir sebep halleri hariç olmak koşuluyla usulüne uygun olarak sözleşme yapmayanlar hakkında ise 6 aydan az olmamak üzere 1 yıla kadar tüm kamu kurum ve kuruluşlarının ihalelerine katılmaktan yasaklama kararı verilir. Bu düzenleme isteklilerin teklifleriyle bağlı kalmamalarının yaptırımıdır. Bu kişiler hakkında hem kamu ihalelerinden yasaklama işlemi uygulanacaktır hem de geçici teminatları gelir olarak hazineye kaydedilecektir. T.C Danıştay[18]’ın bir kararında ; Teklif sahibinin ihaleyi kazandığı halde sözleşmeyi imzalamaması neticesinde idare teklif sahibinin yatırdığı geçici teminatın hazineye irat kaydedilmesine karar vermiştir. Bu idari işlemin iptali için açılan dava kamu ihale sözleşmesinin imzalanmamasından dolayı idarenin işleminde bir hukuka aykırılık tespit edilememiş ve davanın reddine karar verilmiştir. Karar özetine aşağıda yer verilmiştir.
‘’ Özet : Hidroelektrik Santrali’nin işletme hakkı verilmesi yöntemi ile özelleştirilmesini teminen gerçekleştirilen ihaleye ilişkin olarak geçici teminatın iadesi talebiyle davacı şirket tarafından yapılan 11.05.2016 tarihli başvurunun reddine dair 13.06.2016 tarih ve 4268 Sayılı işlemin; anılan ihalede 4734 Sayılı Kamu İhale Kanunu’nun 44. maddesinin 3. fıkrası uyarınca birinci ve ikinci sıradaki teklif sahiplerinin sözleşme imzalamaması durumunda geçici teminatlarının gelir kaydedilerek ihalenin iptaline karar verilmesi ve diğer teklif sahiplerinin teminatının iadesine karar verilmesi gerektiği, anılan ihale iptal edildiğinden İhale Şartnamesi’nin 7.3. maddesinin 3. fıkrası uyarınca da geçici teminatların teklif sahiplerine iade edilmesi gerektiğinin açık olduğu ileri sürülerek iptali ve geçici teminatın yasal faiziyle birlikte ödenmesine karar verilmesi istenilmektedir.’’
SÖZLEŞME SÜRECİNDEKİ YASAK FİİL ve DAVRANIŞLAR
Kamu ihalelerinden yasaklama kavramı sadece kamu ihale kanunu kapsamında değil ayrıca da 4735 sayılı Kamu İhaleleri Sözleşmeleri Kanunu’nda da düzenlenmiştir. Sözleşme süreci, sözleşme başlangıç tarihi ile sözleşme hükümlerinin uygulanması, kesin kabulün yapılması ve teminat süresini kapsamaktadır. Bu bağlamda yürütülen sözleşme süresince 4735 sayılı kanun kapsamında yasak fiil ve davranışta bulunmakta kamu ihalelerine katılmayı yasaklama sonucu doğuracaktır.[19]
4735 sayılı kanunun yasaklar ve sorumluluklar başlıklı 25.maddesinde[20] Sözleşmenin uygulanması sırasında aşağıda belirtilen fiil veya davranışlarda bulunmak yasaktır:
a) Hile, vaat, tehdit, nüfuz kullanma, çıkar sağlama, anlaşma, irtikap, rüşvet suretiyle veya
başka yollarla sözleşmeye ilişkin işlemlere fesat karıştırmak veya buna teşebbüs etmek.
b) Sahte belge düzenlemek, kullanmak veya bunlara teşebbüs etmek.
c) Sözleşme konusu işin yapılması veya teslimi sırasında hileli malzeme, araç veya usuller
kullanmak, fen ve sanat kurallarına aykırı, eksik, hatalı veya kusurlu imalat yapmak.
d) Taahhüdünü yerine getirirken idareye zarar vermek.
e) Bilgi ve deneyimini idarenin zararına kullanmak veya 29 uncu madde hükümlerine aykırı hareket etmek.
f) Mücbir sebepler dışında, ihale dokümanı ve sözleşme hükümlerine uygun olarak taahhüdünü yerine getirmemek.
g) Sözleşmenin 16 ncı madde hükmüne aykırı olarak devredilmesi veya devir alınması
Yüklenicinin Borcunu Yerine Getirmemesi
4735 SK 25/fbendinde görüleceği üzere yüklenici sözleşmeye uygun olarak taahhüdünü yerine getirmezse yüklenicinin ihalelerden yasaklığı gündeme gelecektir. Mücbir sebeplerden kaynaklı olarak yüklenicinin sözleşmeyi yerine getirememesi durumunda kamu ihalelerinden yasaklılık gündeme gelmeyecektir. Yüklenici eğer sözleşmeye aykırı hareket eder ve yükümlülüklerini yerini getirmezse idare hem yükleniciyle olan sözleşmesini feshedebilir hem de yüklenicinin ihalelere katılmasını yasaklayabilir. Yüklenicinin taahhüdünü yerine getirmemesinde kusuru bulunmalıdır. İdarede sözleşmeden kaynaklı borcunu yerine getirmelidir.
Yasak Fiil veya Davranışlarda Bulunmanın Hukuki Yaptırımı
Yasaklama işlemi en genel manada idari işlemdir. Yasaklama kararı süreli veya süresiz olabilir. Yasak fiil veya davranışlarda bulunanlar hakkında fiil veya eylemlerine göre 1 yıldan az olmamak üzere 2 yıla kadar, ihale yapıldığı halde mücbir sebep halleri hariç olmak koşuluyla usulüne uygun olarak sözleşme yapmayanlar hakkında ise 6 aydan az olmamak üzere 1 yıla kadar tüm kamu kurum ve kuruluşlarının ihalelerine katılmaktan yasaklama kararı verilir. Yüklenici tarafından yapılan yasak fiil veya davranış TCK kapsamında suç olması halinde yetkili idare tarafından ilgililer hakkında ceza kovuşturması yapılması maksadıyla Cumhuriyet Savcılığına suç duyurusunda bulunulacaktır. Katılma yasakları, ihaleyi yapan bakanlık veya ilgili veya bağlı bulunulan bakanlık, herhangi bir bakanlığın ilgili veya bağlı kuruluşu sayılmayan idarelerde bu idarelerin ihale yetkilileri, il özel idareleri ve bunlara bağlı birlik, müessese ve işletmelerde İçişleri Bakanlığı; belediyeler ve bunlara bağlı birlik, müessese ve işletmelerde ise Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından verilir [21]
İhaleden yasaklama işlemi hukuki niteliği itibariyle bir idari yaptırımdır. Uygulanacak idari yaptırım kanunilik ilkesi çerçevesinde değerlendirilmeli ve idare kanunda olmayan bir yaptırımı yükleniciye uygulamamalıdır. Uygulaması halinde bu idari işlemin iptali gerekecektir.[22] Yasama meclisinden geçmeyen bir normun olmayan bir yaptırımın idare tarafından uygulanamayacağı sabittir. Kamu ihalelerinden yasaklama işlemi kanunilik çerçevesinde değerlendirilmelidir ve kıyas yasağı kabul edilmelidir. Kamu ihalelerinden yasaklılık yaptırımının sadece kanunlarda sayılı fiil ve eylemlerden dolayı uygulanabilecektir.
İhalelere katılmaktan yasaklama kararının hukuki niteliği itibariyle değinilmesi gereken bir diğer husus bu yaptırımın muhatabının sadece ihaleye katılan veya yüklenici olmadığı yasak fiil veya davranışta bulunan her kimsenin kamu ihalelerine katılmaktan yasaklanabileceğidir.[23]
4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanununu
Madde 26 – [24](DEĞİŞİK FIKRA RGT: 15.08.2003 RG NO: 25200 KANUN NO: 4964/47)
25 inci maddede belirtilen fiil veya davranışlarda bulundukları tespit edilenler hakkında fiil veya davranışlarının özelliğine göre, bir yıldan az olmamak üzere iki yıla kadar, 4734 sayılı Kanunun 2 nci ve 3 üncü maddeleri ile istisna edilenler dahil bütün kamu kurum ve kuruluşlarının ihalelerine katılmaktan yasaklama kararı verilir. Katılma yasakları, sözleşmeyi uygulayan bakanlık veya ilgili veya bağlı bulunulan bakanlık, herhangi bir bakanlığın ilgili veya bağlı kuruluşu sayılmayan idarelerde bu idarelerin ihale yetkilileri, il özel idareleri ve (DEĞİŞİK İBARE RGT: 10.12.2018 RG NO: 30621 KANUN NO: 7153/28) bunlara bağlı birlik, müessese ve işletmelerde İçişleri Bakanlığı; belediyeler ve bunlara bağlı birlik, müessese ve işletmelerde ise Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından verilir.
Haklarında yasaklama kararı verilen tüzel kişilerin şahıs şirketi olması halinde şirket ortaklarının tamamı hakkında, sermaye şirketi olması halinde ise sermayesinin yarısından fazlasına sahip olan gerçek veya tüzel kişi ortaklar hakkında birinci fıkra hükmüne göre yasaklama kararı verilir. Haklarında yasaklama kararı verilenlerin gerçek veya tüzel kişi olması durumuna göre; ayrıca bir şahıs şirketinde ortak olmaları halinde bu şahıs şirketi hakkında da, sermaye şirketinde ortak olmaları halinde ise sermayesinin yarısından fazlasına sahip olmaları kaydıyla bu sermaye şirketi hakkında da aynı şekilde yasaklama kararı verilir.
Bu fiil veya davranışlarda bulundukları tespit edilenler, yasaklama kararının yürürlüğe girdiği tarihe kadar aynı idare tarafından yapılacak ihalelere de iştirak ettirilmezler.
Yasaklama kararları, yasaklamayı gerektiren fiil veya davranışın tespit edildiği tarihi izleyen (DEĞİŞİK İBARE RGT: 15.08.2003 RG NO: 25200 KANUN NO: 4964/47) en geç kırkbeş gün içinde verilir.Verilen bu karar Resmi Gazetede yayımlanmak üzere en geç onbeş gün içinde gönderilir ve yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Bu kararlar Kamu İhale Kurumunca izlenerek, kamu ihalelerine katılmaktan yasaklı olanlara ilişkin siciller tutulur.
İdareler, 25 inci maddede belirtilen yasaklamayı gerektirir bir durumla karşılaştıkları takdirde, gereğinin yapılması için bu durumu ilgili veya bağlı bulunulan bakanlığa bildirmekle yükümlüdür.
4734 sayılı Kamu İhale Kanunu ‘’İsteklilerin ceza sorumluluğu’’
Madde 59- Taahhüt tamamlandıktan ve kabul işlemi yapıldıktan sonra tespit edilmiş olsa dahi, 17 nci maddede belirtilen fiil veya davranışlardan Türk Ceza Kanununa göre suç teşkil eden fiil veya davranışlarda bulunan gerçek veya tüzel kişiler ile o işteki ortak veya vekilleri hakkında Türk Ceza Kanunu hükümlerine göre ceza kovuşturması yapılmak üzere yetkili Cumhuriyet Savcılığına suç duyurusunda bulunulur. Hükmolunacak cezanın yanısıra, idarece 58 inci maddeye göre verilen yasaklama kararının bitiş tarihini izleyen günden itibaren uygulanmak şartıyla bir yıldan az olmamak üzere üç yıla kadar bu Kanun kapsamında yer alan bütün kamu kurum ve kuruluşlarının ihalelerine katılmaktan mahkeme kararıyla 58 inci maddenin ikinci fıkrasında sayılanlarla birlikte yasaklanırlar.
Bu Kanun kapsamında yapılan ihalelerden dolayı haklarında birinci fıkra gereğince ceza kovuşturması yapılarak kamu davası açılmasına karar verilenler ve 58 inci maddenin ikinci fıkrasında sayılanlar yargılama sonuna kadar Kanun kapsamında yer alan kamu kurum ve kuruluşlarının ihalelerine katılamaz. Haklarında kamu davası açılmasına karar verilenler, Cumhuriyet Savcılıklarınca sicillerine işlenmek üzere Kamu İhale Kurumuna bildirilir.
Bu Kanunda belirtilen yasak fiil veya davranışları nedeniyle haklarında mükerrer ceza hükmolunanlar ile bu kişilerin sermayesinin yarısından fazlasına sahip olduğu sermaye şirketleri veya bu kişilerin ortağı olduğu şahıs şirketleri, mahkeme kararı ile sürekli olarak kamu ihalelerine katılmaktan yasaklanır.
Bu madde hükümlerine göre; mahkeme kararı ile yasaklananlar ve ceza hükmolunanlar, Cumhuriyet Savcılıklarınca sicillerine işlenmek üzere Kamu İhale Kurumuna, meslek sicillerine işlenmek üzere de ilgili meslek odalarına bildirilir.
Sürekli olarak kamu ihalelerine katılmaktan yasaklanmış olanlara ilişkin mahkeme kararları, Kamu İhale Kurumunca, bildirimi izleyen onbeş gün içinde Resmî Gazetede yayımlanmak suretiyle duyurulur.’’
Danıştay kararında[25]
‘’ÖZET : Dava, davacı şirket ve yetkilisinin, ihale sonucunda, işin sözleşme şartlarına uygun olarak yerine getirilmediğinden bahisle 1 yıl süreyle kamu ihalelerine katılmaktan yasaklanmasına dair olarak yasaklama kararının iptali istemine ilişkindir. Olayda, 4734 Sayılı Kamu İhale Kanunu’nda belirtilen istisna kapsamındaki ihaleler sonucunda imzalanan sözleşmelerin uygulanması sırasında yasak olan fiil veya davranışların işlenmesi halinde, 4735 Sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu’nun ceza ve yasaklama hükümlerinin uygulanıp uygulanamayacağının açıklığa kavuşturulması gerekmektedir.
4734 Sayılı Kanunda belirtilen istisna kapsamındaki ihaleler sonucunda düzenlenen sözleşme konusu işin yürütümü sırasında yasak olan fiil veya davranışların işlenmesi halinde, 4734 Sayılı Kanun’un Geçici 4. maddesine dayanılarak ilgili kurumlar tarafından yürürlüğe konulan düzenlemelerde yer alan atıf sebebiyle 4735 Sayılı Kanunun ceza ve yasaklama hükümleri uygulanmak suretiyle ihalelere katılmaktan yasaklama kararı verilebileceği anlaşıldığından,
İşlemin esasına yönelik olarak, davacının fiillerinin sözleşmeye aykırılık içerip içermediği, yasaklama sebeplerinin bulunup bulunmadığı hususunda bir inceleme yapılmak suretiyle karar verilmesi gerekirken, bu hususlar incelenmeden verilen, işlemin iptaline dair kararda hukuki isabet bulunmamaktadır.’’
‘’ CEZA VE YASAKLAMA ( Kamu İhale Kanununda Belirtilen İstisna Kapsamındaki İhaleler Sonucunda İmzalanan Sözleşme Konusu İşin Yürütümü Sırasında Yasak Olan Fiil veya Davranışların İşlenmesi Halinde Kamu İhale Sözleşmeleri Kanununa Uygun Olmak Kaydıyla İhalelere Katılmaktan Yasaklama Kararı Verilmesinde Kanunilik İlkesine Aykırılık Bulunmadığı – Davanın Esası ile Davacının Davranışları İncelenerek Karar Verilmesi Gerektiği )’’
TC Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu Kararı:[26]
- KAMU İHALE KANUNUNDAN İSTİSNA KAPSAMINDA İHALE EDİLEN İŞLER ( Kamu İhale Kanununun İstisna Kapsamında Yapılan İhaleye İlişkin Sözleşmenin Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu Kapsamında Olmadığı İhale Yasaklısı Hükümlerini Kapsamadığı – İhale Dokümanında İhale Yasaklılığına İlişkin Olarak Kamu İhale Sözleşmeleri Hükümlerinin Uygulanacağı Düzenlendiğinden İhale Yasaklılığına İlişkin Hükümlerin Uygulanmasında Hukuka Aykırılık Bulunmadığı )
- KAMU İHALELERİNDEN YASAKLILIK ( Kamu İhale Kanunundan İstisna Kapsamında 4734 Sayılı Kanunun 3/g Maddesi Uyarınca Yapılan Sözleşmenin Kamu İhaleleri Sözleşmeleri Kanunun Kapsamında Olmadığı – İhale Yasaklılığına İlişkin Hükümler İhale Dokümanındaki Uygulamaya İlişkin Hüküm Sebebiyle Uygulanacağı )
ÖZET : Davalı idarenin münhasıran 3/g kapsamındaki işlere yönelik yaptığı düzenlemede ( Yönetmelikte ) 4735 Sayılı Kanun’un uygulanacağı belirtildiğinden, anılan düzenlemedeki bu gönderme ( hüküm ) sebebiyle olaya 4735 Sayılı Kanun hükümlerinin uygulanmasında hukuka aykırılık bulunmamaktadır.
İhalelerden yasaklama işlemi ilgili bilinmesi gereken bazı önemli hususlar bulunmaktadır. Örneğin ihalelerden yasaklama işlemi Resmi Gazetede ilan edilmesiyle birlikte uygulanır bu tarihten sonra yasaklanan kamu ihalelerine katılamazlar örneğin 1 Ocak 2019 tarihinde yasaklanan kişi 1 Ocak 2019 tarihide dahil olmak üzere ihalelere katılamaz. Yasaklama işleminin yürüyen, devam eden sözleşmelere etkisiyse yoktur. Eski sözleşmeye etkisi olmayacaktır.
Yasak fiil veya davranışlarda bulunduğu tespit edilenler, yasaklama kararının yürürlüğe girdiği tarihe kadar aynı idare tarafından açılan ihalelere de giremezler.[27] Yasaklama kararları, yasaklamayı gerektiren fiil veya davranışın tespit edildiği tarihi izleyen en geç kırkbeş gün içinde verilir.Verilen bu karar Resmi Gazetede yayımlanmak üzere en geç onbeş gün içinde gönderilir ve yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Bu kararlar Kamu İhale Kurumunca izlenerek, kamu ihalelerine katılmaktan yasaklı olanlara ilişkin siciller tutulur[28]
Yasaklama hakkında bilinmesi gereken diğer bir husus şahıs şirketlerinin yasaklanmasıdır. Örneğin ortakları hakkında yasaklama kararı bulunan şahıs şirketlerinin ihalelere katılması halinde yasaklı ortağın hisse oranına bakılmaksızın yeniden yasaklama işlemi tesis edilir ve teminatı gelir kaydedilir. Sermaye şirketlerindeyse durum daha farklıdır hakkında yasaklama kararı bulunan ortağın yarıdan fazla hissesine sahip olması halinde o şirket ihalelere katılamaz. Yüzde 51 ine sahip kişi yasaklıyla o şirket ihaleye katılamaz. Yasaklamalar hakkında diğer konu haklarında kamu davası açılanların ihaleye katılamamasıdır. Haklarında kamu davası açılan kişilerin ihaleye katılmaya mümkün değildir. Haklarında kamu davası olmasına rağmen ihaleye katılmış kişilerin değerlendirme dışı bırakılması geçici teminatların gelir kaydedilmemesi haklarında kamu ihalelerine yasaklılık kararı verilmemesi gerekir. 2886 sayılı Kanuna göre yasaklama kararlarının 4734 sayılı kanun kapsamında ihalelere etkisidir. Bu tür durumlarda 2886 sayılı kanun kapsamında yasaklamanın içeriğine bakılması gerekir. R.G de hangi tür ihalelelere hangi kapsamda yasaklama kararı verilmişse yasaklama o şekilde yürütülür. İhale sürecinde haksız olarak yasaklananlar yasaklama işlemi mahkeme kararıyla iptal edilebilir. Kamu ihalalerinden haksız yere yasaklananlar 60 gün içinde İdare Mahkemesi’ne dava açmaları gerekmektedir. Yasaklama işlemi hakkında iptal kararı verildiği takdirde bu kararın yasaklamayı yapan idarenin yine Resmi Gazetede yayınlayarak yasaklılığı kaldırması gerekmektedir.
SANCAKDAR Oğuz, İdare Hukuku Teorik Çalışma Kitabi, 9.baskı, Ankara.2020
TOPRAK Eren, Kamu İhale Hukuku, 2021, 1.baskı, Seçkin Yayıncılık
KAZANCI ELEKTRONİK VE BASILI YAYIMCILIK A.Ş.
SİNERJİ
[1] https://www.youtube.com/watch?v=qoL8uQxhm6I, YILDIRIM, İsmail
[2] https://www.mevzuat.gov.tr/, Kamu İhale Kanunu, Kanunun Numarası : 4734, Kabul Tarihi : 4/1/2002 Resmî Gazete : 22/1/2002 Sayı : 24648
[3] TOPRAK, Kamu İhale Hukuku, 2021, 1.baskı, Seçkin Yayıncılık, s.272
[4] EREN, s.274
[5] https://www.mevzuat.gov.tr/, Kamu İhale Kanunu, Kanunun Numarası : 4734, Kabul Tarihi : 4/1/2002 Resmî Gazete : 22/1/2002 Sayı : 24648
[6] EREN, s.275
[7] EREN, 277
[8] 4734 SK, Kamu İhale Kanunu, madde 11
[9] EREN, s.483
[10] https://www.mevzuat.gov.tr/, Kamu İhale Kanunu, Kanunun Numarası : 4734, Kabul Tarihi : 4/1/2002 Resmî Gazete : 22/1/2002 Sayı : 24648, madde 17
[11] DANIŞTAY 13. DAİRE E. 2006/1694 K. 2006/4188 T. 3.11.2006, KAZANCI,
[12] DANIŞTAY İDARİ DAVA DAİRELERİ GENEL KURULU, E. 2017/280 K. 2019/1555 T. 4.4.2019, KAZANCI
[13] DANIŞTAY 13. DAİRE E. 2015/829 K. 2015/3006 T. 07.09.2015, KAZANCI
[14] DANIŞTAY 13. DAİRE E. 2008/10796 K. 2010/4769 T. 7.6.2010, KAZANCI
[15] DANIŞTAY 13. DAİRE E. 2015/3287 K. 2015/3194 T. 17.9.2015, KAZANCI
[16] EREN, s.492
[17] EREN, s.494
[18] DANIŞTAY 13. DAİRE E. 2016/4932 K. 2018/335 T. 8.2.2018 , KAZANCI
[19] EREN, 498
[20] 4735 SK 25.maddesi, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.4735.pdf
[21] SANCAKDAR, İdare Hukuku Teorik Çalışma Kitabi, 9.baskı, Ankara.2020, s.645
[22] EREN, s.509
[23] EREN, s.514
[24] 4735 SK 26.maddesi, Sinerji
[25] DANIŞTAY 13. DAİRE E. 2016/2046 K. 2016/4369 T. 23.12.2016, Kazancı
[26] DANIŞTAY İDARİ DAVA DAİRELERİ GENEL KURULU E. 2015/2682 K. 2017/2824 T. 27.9.2017, Kazancı
[27] SANCAKDAR, s.645
[28] 4734 Kamu İhale Kanunu, Madde 58/4